Η δημοσιογραφία έχει έναν ιδιαίτερο ρόλο στη πολιτική ζωή των περισσότερων χωρών. Από τη μία, οφείλει να ελέγχει τη θεσμισμένη εξουσία και να περιγράφει την πραγματικότητα όπως είναι και όχι όπως θα ήθελαν κάποιοι να είναι – άσχετα αν όσοι θίγονται έχουν ή όχι οικονομική ισχύ και πολιτική εξουσία. Από την άλλη, είναι σημαντικό να μένει προσγειωμένη σε απτά δεδομένα ώστε να αποφεύγει βολονταριστικές περιγραφές που εύκολα μπορούν να γίνουν εμμονικές ή ακόμα και φαιδρές.
Προφανώς κάποιοι δημοσιογράφοι μπορεί, ενίοτε ή συστηματικά, να παρουσιάζουν εκδοχές ή ερμηνείες των γεγονότων με σκοπό να αποκομίσουν βραχοπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα οφέλη – είτε οικονομικής είτε κοινωνικής φύσεως. Από μόνο του αυτό δεν είναι κατακριτέο – ο καθένας μπορεί να χρησιμοποιεί τα δικαιώματα του όπως επιθυμεί, και κρίνεται για τις πράξεις και τα λεγόμενα του. Το ζήτημα είναι εάν αυτή η εκφορά λόγου αφήνει τους δημοσιογράφους εκτεθειμένους σε απειλητικές διαθέσεις όσων διαφωνουν με τα λεγόμενα τους, ακόμα και με βάναυσες συνέπειες.
Πρόσφατα, ο πρόεδρος των ΗΠΑ υποδέχτηκε τον de–facto ηγέτη της Σαουδικής Αραβίας σε επίσημη κρατική επίσκεψη. Ειναι αδιαμφισβήτητο πως η Σαουδική Αραβία βρίσκεται στις χαμηλότερες θέσεις όσον αφορά ατομικά δικαιώματα και προσωπικές ελευθερίες, κάτι που δεν έμεινε ασχολίαστο – με σχετική ερώτηση για τη δολοφονία και τεμαχισμό δημοσιογράφου μέσα στην πρεσβεία της χώρας στη Τουρκία πριν μερικά χρόνια. Καθώς ήταν μια πρωτόγνωρη ενέργεια, θεωρείται από την συντριπτική πλειοψηφία παρατηρητών (κρατικές αρχές και μυστικές υπηρεσίες) πως αυτή η εντολή προήλθε από τα υψηλότερα κλιμάκια της ηγεσίας, και πιθανότατα από τον ίδιο τον ηγέτη.
Αντί απαντήσεως από τον Σαουδάραβα ηγέτη, ο πρόεδρος των ΗΠΑ θέλησε να υπερασπιστεί τον καλεσμένο του και ανέφερε – μεταξύ άλλων – πως «αυτά συμβαίνουν» (“things happen”). Με αυτό τον τρόπο ανήγαγε το γεγονός στη σφαίρα του απρόβλεπτου ατυχήματος ή φυσικού φαινομένου, απέναντι στο οποίο είμαστε ανήμποροι να πράξουμε, οπότε καλύτερα να μην ασχοληθούμε περαιτέρω. Είναι γνωστή εξάλλου η τάση του προέδρου να χαρακτηρίζει όσους περιγράφουν μια διαφορετική πραγματικότητα από αυτή που έχει επιλέξει να προβάλει – εκείνη τη στιγμή – ως «κακούς δημοσιογράφους» που προβάλουν «ψευδείς ειδήσεις».
Το δικαίωμα στην ελεύθερη άποψη και η ελευθερία του Τύπου θεωρούνται – και δικαίως – ως ένας από τους ακρογωνιαίους λίθους του Αμερικανικού συντάγματος. Η λεγόμενη τέταρτη εξουσία ενίοτε απολαμβάνει μιας άτυπης ασυλίας, και η διατήρηση της ελευθεροτυπίας παραμένει θεμελιώδης παράμετρος στο παίγνιο μεταξύ κρατικής εξουσίας και πολιτικών δικαιωμάτων σε κάθε χώρα που θέλει να λογίζει αυτήν ως ελεύθερη. Με άλλα λόγια, μια κρίσιμη διαφορά μεταξύ ελεύθερων και ανελεύθερων πολιτικών συστημάτων είναι η ανοχή που δείχνουν σε φαιδρές απόψεις ή σκληρή κριτική – άλλωστε κάποιες φορές αυτά τα δυο μπορεί αυτά να ταυτίζονται.
Κοιτώντας τα καθ’ ημάς, μπορεί κανείς να διακρίνει σωρεία παραδειγμάτων που περιέχουν συνδυασμούς σκληρής κριτικής και φαιδρών απόψεων. Ενδεικτικά, η πρόσφατη νησιώτικη εξιστόρηση αποποιημένων ευθυνών και ενδοκομματικών κουτσομπολιών από πρώην πρωθυπουργό, προκάλεσε ορυμαγδό τοποθετήσεων από μεγάλο αριθμό δημοσιολογούντων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιου συνδυασμού, η επίκληση φίμωσης και προκαταβολικής λογοκρισίας που επικαλέστηκε δημοσιογράφος μετά τη καταδίκη του για δημοσιοποίηση αποσπασμάτων από το αυτοβιογραφικό πόνημα, νωρίτερα από την έκδοση του. Ίσως βέβαια να είναι δύσκολο να αναμένει κανείς κάτι καλύτερο από όσους βαφτίζουν την ειδησεογραφία τους αδέκαστη παρά το γεγονός πως επανειλημμένα ταύτισαν τις περιγραφές τους με αυτές των πολιτικών τους προτιμήσεων – αλλά πάντα πρέπει κανείς να ελπίζει για το καλύτερο.
Σε κάθε περίπτωση, το δικαίωμα στη κριτική χωρίς φόβο και με πάθος πρέπει να προστατευθεί σαν κόρη οφθαλμού, ιδιαίτερα όταν αυτό φτάνει να αμφισβητείται ακόμα και σε δημοκρατίες που χαρακτηρίζονται διαχρονικά από σημαντικές ατομικές ελευθερίες. Επιπλέον, η ταχύτατη αλλαγή που συντελείται στον εκδημοκρατισμό της παραγωγής ρεαλιστικών αλλά πλήρως κατασκευασμένων εικόνων – με τη χρήση νέων μοντέλων τεχνητής νοημοσύνης – θα δυσκολέψει ακόμα περισσότερο τη δυνατότητα διαχωρισμού μεταξύ γεγονότων και χαλκιδευμένων ειδήσεων. Παρόλα αυτά δεν πρέπει να επιτρέψουμε, στο βωμό της ευκολίας, την παραχώρηση του δικαίωματος μας να διαμορφώνουμε και να εκφράζουμε ελεύθερα τις απόψεις μας, ασχέτως σοβαρότητας.
Εν τέλει, σε αυτή τη προσπάθεια διατήρησης ατομικών δικαιωμάτων και κατανάλωσης καθημερινής ειδησιογραφείας, καλούμαστε να ακονίσουμε περαιτέρω την ικανότητα μας να διακρίνουμε μεταξύ εμπεριστατωμένων κριτικών και φαιδρών απόψεων – αντιλαμβανόμενοι την σημασία ύπαρξης αμφότερων σε μια ελεύθερη κοινωνία. Με αυτό το τρόπο, ίσως αποφύγουμε την ανάγκη ύπαρξης οργουελικών αρχών που θα είναι επιφορτισμένες με το καθήκον να αποφασίζουν για την αλήθεια σαν άλλοι ιεροεξεταστές μιας μεταμοντέρνας ακροβασίας. Δυστυχώς ίσως ενδόμυχα αρκετοί να θεωρούν πως αυτοί θα πρέπει να έχουν το προνόμιο τέτοιων αποφάσεων – μέχρι να βρεθούν στην αντίπερα όχθη.
Ο Αργύρης Σακαλής έχει σπουδάσει Οικονομικά
Και είναι ερευνητής στο Durham University
