Με αφορμή τη σημερινή Εθνική Ημέρα Μνήμης των Εβραίων μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος
ΕΝΑ ΣΑΒΒΑΤΟ ΒΡΑΔΥ
ΜΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ ΠΡΩΙ…
ΒΓΗΚΑ ΝΑ ΣΕΡΓΙΑΝΙΣΩ ΣΤΟ ΕΒΡΑΙΪΚΟ ΤΟ ΤΣΙΑΡΣΙ….
(στίχοι από το παραδοσιακό τοπικό τραγούδι αφιερωμένο στην εβραιοπούλα)
Η προτελευταία εβδομάδα του Απρίλη,
διανθίστηκε με εκδηλώσεις πολιτισμού και μνήμης για την χαμένη κοινότητα των Καστοριανών Εβραίων… που κάποτε έζησαν εδώ…
Εβδομήντα πέντε χρόνια μετά το 1944, βρεθήκαμε πολλοί συμπολίτες να συμμετέχουμε το τριήμερο Π.Σ.Κ. μαζί με πρόσωπα εβραϊκής καταγωγής που έφθασαν στην Καστοριά, από μέσα και έξω από την Ελλάδα.
΄Όλα ξεκίνησαν με την προβολή του ντοκυμαντέρ «TREZORO» , όπου οι συμπολίτες οι οποίοι έδιναν τις συνεντεύξεις, αναφέρονταν για τις παλιές καλές , ειρηνικές μέρες, μα και τις κακές ώρες που έφερε η κατοχή. Από τη μια μεριά η καλή σχέση Χριστιανών και Εβραίων κι από την άλλη οι μέρες της θλίψης , του φόβου, του αποχωρισμού, και το κακό σημάδι – το μαύρο χιόνι- που ερμηνεύθηκε σαν κάτι πολύ τραγικό για την μοίρα της φυλής τους.
Σπρώχτηκαν βίαια στα «τραίνα του θανάτου» που τους πήγαν μακριά από τα σπίτια τους, το Εβραϊκό Τσαρσί, τη Συναγωγή, τα μικρομάγαζά τους. Από τους 1.000 περίπου επέστρεψαν μόνον 35. Ανάμεσά τους ήταν η νεαρή γλυκύτατη Λίνα Κονφίνο και Ρούσσο αργότερα, που ως φαίνεται γίνηκε η αφορμή να ξεκινήσει μια προσπάθεια για τη δημιουργία του παραπάνω ντοκυμαντέρ, από το γιο της Λίνας, τον Λάρυ Ρούσσο και τον ανεψιό της Λάρυ Κονφίνο- κινηματογραφιστές.
Η εκδήλωση προβολής του ντοκυμαντέρ πλαισιώθηκε με την παρουσία της χορωδίας του συλλόγου Αθανάσιος Χριστόπουλος, με τα τραγούδια της τοπικής παράδοσης και με πρώτο πρώτο την εβραιοπούλα και ήταν άκρως συγκινητική.
Την επόμενη μέρα δόθηκε ένα ραντεβού στην πλατεία Ομονοίας. Γίνηκε κατόπιν στεφάνωμα από όλους όσους ακολούθησαν την πορεία προς τα κει, με τους εκπροσώπους των τοπικών αρχών και τους άλλους πολίτες ,καθώς και την εβραϊκή χορωδία της Θεσσαλονίκης, που ερμήνευσε σαρφαδίτικα τραγούδια –τ΄ αγαπημένα τους.
Ο χώρος δίπλα στο μνημείο ζωντάνεψε εκείνο το πρωϊνό Σαββάτου στην οδό 15ης Μεραρχίας ενώ η «κραυγή» της 16χρονής Ρεγγίνας Κοέν παιδικής φίλης της αγαπημένης μας Τασίτσας Βαλαλά-Σεκουλίδου , και το μήνυμα που άφησε τότε- τον Μάρτη του 1944 στον τοίχο του πατρικού σπιτιού της , γραμμένο με κεραμιδόπετρα, εξακολουθεί να συγκλονίζει… Το μήνυμα είναι γραμμένο πλάϊ στο μνημείο των πεσόντων , πάνω σε μαρμάρινη πλάκα με ανοιξιάτικα αγριόχορτα και τα βρύα που την κυκλώνουν ολόγυρα, στολίζοντάς την σε ώρες συμφωνίας…
«Τασίτσα μου
όταν διαβάσεις αυτά τα λόγια
δεν θα υπάρχω πια στη ζωή
θα μ΄ έχει φάει η ξενιτιά
χύσε για μένα ένα δάκρυ
αν ζω ή αν πεθάνω»
Το βράδυ του Σαββάτου αφιερώθηκε στη θεατρική παράσταση που φιλοξενήθηκε στο πνευματικό κέντρο του ΄Αργους Ορεστικού. Η θεατρική ομάδα κατασυγκίνησε με το «Ημερολόγιο της ΄Αννας Φράνκ» το κοινό.
Τα συναισθήματα «πέρασαν» κι έφτασαν από την αυλαία και τους ηθοποιούς ως την πλατεία και σκόρπισαν σ΄ όλο το χώρο, από τις πρώτες ως τις τελευταίες θέσεις… κι εμείς οι θεατές λες και… περιμέναμε πως μετά το κακό που βρήκε τις άτυχες εβραϊκές οικογένειες (από το ημερολόγιο της Α.Φ.) σίμωνε η στιγμή που τα σκληρά αιμοβόρα, τερατόμορφα θηρία, θα μας άρπαζαν, για να μας στείλουν στο ΄Αουσβιτς, στο Νταχάου… κι όπου αλλού… (νιώθαμε τόσο κοντά τους…).
Το προσκύνημα για τα 280 άτυχα πλάσματα της γειτονικής «αρχόντισας» Κλεισούρας σε ώρες εξόντωσης, έγινε σε Κυριακάτικες ώρες, το τραγούδι των γυναικών της γοήτευσε και συγκίνησε βαθιά τον καθένα που παραβρέθηκε εκεί, όπου αποδίδονταν τιμές…
ΚΑΠΟΤΕ ΕΖΗΣΑΝ ΕΔΩ…
Από τα τέλη του 15ου αιώνα ή τις αρχές του 16ου, η «γλυκειά Κεσριέ» των Οθωμανών, η όμορφη Μακεδονίτικη Καστοριά έγινε μια φιλόξενη γωνιά για τους Εβραίους που εκδιώχτηκαν από την Ισπανία, και από άλλες μεριές της Ευρωπαϊκής Δύσης. Εδώ στην νότια Ευρώπη και τα Βαλκάνια, στη βυζαντινή καστροπολιτεία μας, βρήκανε τόπο για να ξαναστήσουν τα νοικοκυριά τους, τις δουλειές τους, να κτίσουνε τις Συναγωγές, για να τελούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα. Από πολύ παλιά αναφέρουν οι ιστορικές πηγές, πως στην περιοχή της Μακεδονίας ήδη προυπήρχαν εγκατεστημένοι οι Ρωμανιώτες εβραίοι από την εποχή του αυτοκράτορα Ιουστινιανού αλλά και πολύ πιο πριν , την περίοδο της Βασιλείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου…
Ανάμεσα στην τουρκική κοινότητα (που από το 1386 είχε καταλάβει την πόλη, βαστώντας το λαιμό της χερσονήσου με τα τείχη) και την Χριστιανική που υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει τα σπίτια της, και να εγκατασταθεί στη νότια μεριά της πόλης (περιοχή Ντολτσό), έκτισαν οι εβραίοι τη δική τους συνοικία, αγοράζοντας γη από τους χριστιανούς.
Ο σπουδαίος ραβίνος Michel Molho, σε συγγράμματά του, αναφέρετω στην πανούκλα που αποδεκάτισε πολλούς κατοίκους μεταξύ 17ου και 18ου αιώνα, καθώς και για τις πυρκαγιές που έκαιγαν πολλά σπίτια. Μέσα στις φλόγες χαθήκανε ακριβά και πολύτιμα κειμήλια…
Ο σημαντικός ραβίνος αναφέρει πως «ήταν συνηθισμένο να συναντάει κανείς εκείνη την περίοδο (17ο , 18ο αι.) Εβραίους και Χριστιανούς, νάρχονται σε συνεννόηση και να συνεταιρίζονται. Η συνεργασία αυτή διαπνέονταν από την κοινή προσπάθεια για ομόνοια και φιλική διάθεση» . Μόνοι ή συνεταιριζόμενοι έμπαιναν στα καραβάνια επιχειρώντας μακρινά ταξίδια για την κεντρική Ευρώπη. Οι νεφοσκεπείς πολιτείες της, η Βιένη, το Βουκουρέστι, η Δρέσδη, ακόμη κι η μακρινή Μόσχα, φιλοξενούσαν στα υπαίθρια παζάρια τους Χριστιανούς και Εβραίους εμπόρους από την Καστοριά.
Αν και διαφορετικοί στο θρήσκευμα, υπήρχαν οι κοινές επιδιώξεις στον επιχειρηματικό τομέα που διευρύνθηκε χρόνο με το χρόνο, ώστε να ταξιδεύουνε σε δύση και σε ανατολή, μοσχοπουλώντας τα προϊόντα τους, κι αγοράζοντας πολυτελή υφάσματα κι άλλα προϊόντα για να τα φέρουνε στη ντόπια αγορά της Καστοριάς…
Οι ταραχές μέσα στο Μακεδονικό χώρο προυπήρχαν. Τα ταξίδια δύσκολα κι επικίνδυνα. Ωστόσο η τόλμη και το όραμα για μια καλύτερη ζωή «επέτρεπε» στους βαλκάνιους πραματευτάδες μας να επιστρέφουν ύστερα από τα πολυήμερα ταξίδια ξανά στη γλυκειά Κεσριέ- Καστοριά αλλά κι άλλα μέρη. Πηγαινοέρχονταν απ΄τη Χρούπιστα στο Μαύροβο απ΄την Κορυτσά στην Ζιντζόβα –μεταξύ Αδριανούπολης κ Φιλιππούπολης- , ενώ όσο ήταν στην πόλη της Καστοριάς κυρίως τις Παρασκευές άπλωναν τις πραμάτειες στα πεζούλια της πλατείας Ντολτσού. Η συνοικία Τσαρσί είχε όλα τα μικρομάγαζα τα οποία πουλούσαν τα απαραίτητα αγαθά στους Καστοριανούς.
Τα δύσκολα χρόνια για την εβραϊκή κοινότητα σήμαναν όταν ακούστηκαν τα τύμπανα του β΄παγκοσμίου πολέμου, αρχικά σ΄ όλη την Ευρώπη και έπειτα τα πένθιμα μηνύματα έφθασαν ως εδώ , όταν η Γερμανική μπότα πάτησε πάνω στην πατρίδα… και τότε στις 24-3- του 1944… άνεμος δυνατός τους έστειλε στα βόρεια καθώς μπήκανε όλοι- μικροί και μεγάλοι στα «τραίνα του θανάτου»… Από τους χίλιους επέστρεψαν οι 35…
Το 1992 πρωτοβρεθήκαμε μαζί μ΄άλλους ως συνεργάτες του νεοσύστατου δημοτικού ραδιοφώνου Καστοριάς… κάτω από το Δημοτικό μέγαρο για πρώτη φορά και τότε συναντηθήκαμε με τη Μπέρυ Ναχμία που είχε έρθει στην πόλη ν΄ ανταμώσει με τους παλιούς συμμαθητές και τις συμμαθήτριές της. Μια γενιά που έζησε μαζί τις τραγικές ώρες, τις μέρες, τα μαύρα χρόνια, αντιστεκόμενοι στο κακό και το άκρατο μίσος.
Από την Καστοριανή εβραιοπούλα Μπέρυ άκουγα πολλά. ΄Ερχονταν κατά καιρούς στην πόλη προσπαθώντας να βρει τρόπο να δοθεί από τον Δήμο μας (επι δημαρχίας Α. Οικονομίδη) χώρος και να στηθεί το μνημείο –επι δημαρχείας Παπουλίδη- στη μνήμη των αδικοχαμένων παππούδων , γιαγιάδων, γονιών, παιδιών, της άτυχης κοινότητας. Στο βιβλίο της «Κραυγή για το αύριο», η ίδια περιέγραψε τις όμορφες ώρες που έζησε ως τα 19 της χρόνια στην Καστοριά, με τις φίλες της, τον Χριστιανικό κόσμο, σ΄ αυτή τη μικρή φιλόξενη γωνιά της Μακεδονικής γης. Ο σεισμός από το ηφαίστειο του Βεζούβιου έφερε σκόνη ως εδώ… το χιόνι βάφτηκε μαύρο , κακό σημάδι γι αυτούς… το κίτρινο αστέρι- διακριτικό – για να αναγνωρίζονται αμέσως, έφερε κατόπιν όλα τα δεινά για τα έξη εκατομμύρια απανταχού της Ευρώπης.
΄Όταν ξημέρωσε η 25η Μαρτίου του 1944 η πόλη στην περιοχή Τσαρσί ήταν άδεια πια από την προηγούμενη μέρα… μόνον άδεια σπιτικά, έρημα, και κλειστά μαγαζιά απέμειναν που λεηλατήθηκαν από τους κατακτητές. Η Μπέρυ Κασούτο- Ναχμία αναζητούσε ενθύμια από την πόλη που αγάπησε βαθειά. Μια μέρα βρεθήκαμε κάτω από το γηροκομείο, δίπλα στο χώρο του στρατολογικού γραφείου. ΄Ένα κομμάτι από επιτύμβια πλάκα, από το παλιό εβραϊκό γηροκομείο, βρίσκονταν τοποθετημένα στο δάπεδο, στην είσοδο ενός γραφείου. Το ζήτησε. Ο στρατηγός με το πρώτο, λίγο αργότερα (αφού σκάψανε οι φαντάροι) το παρέδωσε. Το ενθύμιο βρίσκεται από χρόνια στο Ισραηλιτικό μουσείο στην Αθήνα. ΄Άλλο ένα σπουδαίο εύρημα είναι το παλιό φιλντισένιο ντέφι του τελάλη Μπιγιαμή που υπάρχει εδώ.
Η Μπέρυ διετέλεσε για πολλά χρόνια πρόεδρος των ελληνοεβραίων ομήρων ΄Αουσβιτς. Στο βιβλίο της «Κραυγή για το αύριο» με ξεχωριστή συγκίνηση τονίζει… «με τους συμπολίτες μας Χριστιανούς, ζούσαμε ειρηνικά, αρμονικά και στις κοινωνικές μας σχέσεις και στην εργασία, διότι μεταξύ μας υπήρχε αλληλοσεβασμός φιλία και αγάπη.
Θυμάμαι στις 6 Ιανουαρίου, των Θεοφανείων, είχαμε τη συνήθεια κάθε χρόνο, να πηγαίνουμε στη φίλη μου Θεανώ Κοβάτση, να της ευχηθούμε τα χρόνια πολλά που γιόρταζε… Οι γονείς της κι οι αδελφές της Ρίτσα, Μένη, Λούδα μας δέχονταν με χαρά και γίνονταν χαλασμός εκεί, από το κοριτσίστικο ξεφάντωμα μέχρι το βράδυ 7 και 8 Ιανουαρίου, όταν όλη η Καστοριά ήταν στο πόδι, σ΄ ένα πανηγύρι…»
Η Μπέρυ «έφυγε» λίγα χρόνια πριν… άφησε στο πόδι της την Ρίτα Βεντούρα- κόρη της, διάσημη ψυχολόγο και την νεαρή εγγονή της Ανατολή… άφησε ακόμη την ανιδιοτελή αγάπη, την εκτίμηση , το σεβασμό… αξίες ακριβές πάντα…
΄Οσο κι αν οι βάρβαρες συμπεριφορές μπορούν να πονέσουν και να αλλάξουν τους ανθρώπους, εκείνο που απομένει τελικά είναι όλα τα όμορφα συναισθήματα με τα οποία είναι προικισμένα τα ανθρώπινα πλάσματα, που φέρνουν πιο κοντά τους ανθρώπους, τους ενώνουν, ανεξάρτητα από καταγωγή, θρησκεία, οικονομικά ζητήματα…
Η Μπέρυ αναφέρονταν συχνά στην προσωπικότητα του οδοντογιατρύ Νικ. Οικονομίδη πατέρα του τ. δημάρχου Αντρέα Οικονομίδη. Η οικογένειά του «κράτησε» τα τιμαλφή που τους εμπιστεύθηκε μια εβραϊκή οικογένεια, λίγο πριν «αναχωρήσουνε» για… το χαμό τους…
Τα «ενθύμια» αυτά παραδόθηκαν στο ακέραιο, όταν μετά το τέλος του πολέμου, συγγενικό επιζών μέλος της οικογένειας που στάθηκε τυχερό, παρέλαβε ότι φυλάχθηκε στο Καστοριανό σπιτικό.
Επίσης ιδιαίτερη εκτίμηση η Μπέρυ έτρεφε και στον τότε δήμαρχο και γιατρό Γεώργιο Βουϊτση, ο οποίος με τις αποτελεσματικές του και αθόρυβες ενέργειες και παρεμβάσεις προς τις αρχές κατοχής, είχε βοηθήσει πολλά μέλη της ισραηλιτικής κοινότητας.
………………………………………….
Πέρασαν δεκαετίες και δεκαετίες… 75 ολόκληρα χρόνια, μα η μικρή δεκατριάχρονη ΄Αννα Φράνκ που χάθηκε όπως πολλοί άλλοι, μέσα από το ημερολόγιό της άφησε το πολύ σπουδαίο μήνυμα, πως… «΄Οσα κι αν η ανθρωπότητα περάσει- άσχημα γεγονότα, πένθη, απώλεια αγαπημένων προσώπων- έρχεται ξανά η ευλογημένη στιγμή, όπου θα θριαμβεύσει καλωσύνη».
«΄Αννα» μας θύμισες τόσα πολλά μέσα από τις σημειώσεις σου, που ήδη από τα εφηβικά μας χρόνια βαστήξαμε στην θύμησή μας… και τα ξαναθυμηθήκαμε μόλις λίγες μέρες πριν… κι ασφαλώς κατά πολύ μεγαλύτεροι… Η πνοή της ελπίδας, της πίστης, της αγάπης, παραμένουν ζωντανά σημάδια ενός υγιούς κοριτσιού , γεννημένου με τη λαχτάρα της νιότης, έτοιμου για όνειρα για μια καλύτερη ζωή… γι αυτήν και όλα τα πλάσματα του πλανήτη που περίμεναν και πάντα περιμένουν καλύτερες μέρες… σε κάθε εποχή, κι από καταβολής κόσμου…
Μαρούλα Βέργου Γκαμπέση – 1/2018
